"Ze is nooit weg uit mijn leven, ook al is ze hier niet meer"
Een interpretatief fenomenologisch onderzoek op basis van één persoonlijke ervaring naar het verlies van een partner en veerkracht.
Uitgevoerd door Chloe Beeris, Alistair Niemeijer, Rob Bisseling en Anja Machielse
Een interpretatief fenomenologisch onderzoek op basis van één persoonlijke ervaring naar het verlies van een partner en veerkracht.
Uitgevoerd door Chloe Beeris, Alistair Niemeijer, Rob Bisseling en Anja Machielse
Dit is een Nederlandse bewerking van een Engelstalig wetenschappelijk artikel.
Het oorspronkelijke artikel is op 13 maart 2025 gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift International Journal of Qualitative Studies on Health and Well-being.
Het is gratis beschikbaar, samen met de volledige bronnenlijst, via deze link
Hieronder zetten we de belangrijkste kernpunten op een rij.
Samenvatting
Ouderen krijgen vroeg of laat te maken met ingrijpende gebeurtenissen, zoals het verlies van een partner. Zulke ervaringen kunnen het dagelijks leven diepgaand beïnvloeden. In deze casestudy laten we zien hoe een man omging – en nog steeds omgaat – met het verlies van zijn partner. We brengen in beeld welke impact dit had en heeft op zijn veerkracht, en wat hem daarbij geholpen heeft – of juist niet.
De casus laat zien dat omgaan met tegenslag geen eenmalige gebeurtenis is, maar een geleidelijk proces waarin iemand zich telkens opnieuw aanpast aan veranderende omstandigheden. Dit biedt waardevolle inzichten voor professionals in welzijn en zorg: het laat zien waar ruimte zit om aan te sluiten, hoe ondersteuning op het juiste moment verschil kan maken en hoe belangrijk het is om oog te hebben voor de kleine dingen.
theorie
De theorie over verlies, rouw en veerkracht geeft ons handvatten om de ervaringen uit deze casus helder te duiden en beter te begrijpen.
partnerverlies en veerkracht
Het verlies van een partner is een van de meest ingrijpende gebeurtenissen in een mensenleven. Vooral op latere leeftijd kan dit verlies het vertrouwde leven volledig op zijn kop zetten. Een relatie die vaak jarenlang onderdeel was van hun identiteit en dagelijks leven, is er niet meer. Dit dwingt hen om hun leven en zelfbeeld opnieuw vorm te geven.
Het verlies van een partner kan leiden tot intens verdriet, een achteruitgang in lichamelijke en geestelijke gezondheid en zelfs een verhoogd risico op overlijden. Toch ervaren mensen niet allemaal dezelfde negatieve gevolgen. Waarom dit per persoon verschilt, is een vraag die veel onderzoekers bezighoudt. Het concept veerkracht helpt ons dit beter te begrijpen. Het gaat over hoe mensen omgaan met tegenslagen om verdere negatieve gevolgen te voorkomen of te beperken.
Het verlies van een partner kent twee verschillende dimensies: enerzijds de periode na het overlijden van een partner, en anderzijds het leven als weduwe of weduwnaar. Weduwschap is een langdurige staat, die niet alleen emotionele gevolgen heeft, maar ook sociale veranderingen met zich meebrengt, zoals verschuivingen in vriendschappen, sociale steun en maatschappelijke status.
Het is goed mogelijk dat iemand zich tijdens de periode na het overlijden van een partner ‘veerkrachtig’ voelt, maar later in het weduwschap juist meer worstelt met de gevolgen van het verlies.
Rouw
De manier waarop mensen rouwen na het verlies van een partner is uitgebreid onderzocht.
Freud stelde in zijn vroege werk dat iemand zich pas volledig kan losmaken van het verdriet door de emotionele banden met de overledene te verbreken. Later ontstonden er theorieën die rouw beschrijven als een proces van fases, zoals ontkenning, woede, onderhandelen, depressie en aanvaarding. Hoewel deze modellen houvast kunnen bieden, benadrukken veel onderzoekers inmiddels dat rouw geen vast verloop kent. Het is een persoonlijk en vaak grillig proces, dat bij iedereen anders kan verlopen.
Een ander belangrijk perspectief op rouw is het concept van “voortdurende verbondenheid” ("continued bonds"). Hierbij wordt erkend dat het overlijden van een partner niet betekent dat de relatie volledig verdwijnt. Veel mensen blijven op verschillende manieren een band met de overledene ervaren, wat een positieve rol kan spelen in hun rouwproces.
wat is veerkracht
Veerkracht is een veelzijdig en moeilijk te definiëren concept. Toch groeit de consensus onder onderzoekers dat veerkracht drie kernelementen omvat: tegenslag, uitkomst en mechanismen.
Tegenslag verwijst naar omstandigheden die stress, verdriet en/of ontwrichting veroorzaken.
Uitkomst beschrijft wat er na tegenslag gebeurt en kan zowel positief (herstel, groei) als negatief (blijvende kwetsbaarheid) zijn. Wat als een "veerkrachtige uitkomst" wordt gezien, verschilt per situatie.
Mechanismen zijn de interacties die bepalen hoe iemand omgaat met tegenslag en welke uitkomsten dat oplevert. Deze mechanismen spelen zich af op verschillende niveaus: individueel, binnen gemeenschappen en in de bredere samenleving. Ze omvatten het benutten van hulpbronnen zoals mentale en fysieke gezondheid, sociale netwerken en professionele ondersteuning.
Drie perspectieven op veerkracht
Om veerkracht bij ingrijpende gebeurtenissen zoals partnerverlies beter te begrijpen, kunnen drie verschillende perspectieven worden gebruikt.
Een hulpbron-gebaseerd perspectief richt zich op de factoren en hulpbronnen die bijdragen aan veerkracht, zoals fysieke en mentale gezondheid, leefomstandigheden en sociale steun. Deze hulpbronnen bestaan op verschillende niveaus: individueel, binnen de gemeenschap en in de bredere samenleving. Veerkracht hangt dus niet alleen af van persoonlijke eigenschappen, maar ook van de omgeving en sociale netwerk.
Een uitkomst-gebaseerd perspectief kijkt naar de gevolgen van tegenslag. Wat als een “veerkrachtige uitkomst” wordt beschouwd, verschilt per situatie. Sommige uitkomsten lijken in eerste instantie negatief, zoals periodes van intens verdriet of ontwrichting, maar kunnen later een rol spelen in herstel en groei. Tegelijkertijd kunnen positieve uitkomsten, zoals hervonden stabiliteit, nog steeds sporen bevatten van het verlies waarop iemand reageert. Dit laat zien dat uitkomsten geen vaste eindpunten zijn, maar onderdeel van een voortdurend proces van aanpassing en ontwikkeling.
Een proces-gebaseerd perspectief benadrukt dat veerkracht niet statisch is, maar afhankelijk van context en tijd. Mechanismen die helpen bij het omgaan met tegenslag veranderen gedurende het leven.
Dit perspectief sluit aan bij het idee dat veerkracht een beweging vooruit impliceert, inclusief de bijbehorende pieken en dalen . Veerkracht betekent dus niet simpelweg terugkeren (“bouncing back”) naar hoe het was vóór de tegenslag, maar is eerder een proces van voortdurende aanpassing en vernieuwing in een dynamische wisselwerking tussen tegenslag en uitkomsten (“bouncing forward”).
Het meeste onderzoek naar veerkracht richt zich vooral op de middelen en hulpbronnen die mensen kunnen inzetten en op de uiteindelijke uitkomsten daarvan. Over het proces van veerkracht is minder bekend: hoe gaan mensen in de praktijk om met verlies, hoe ervaren zij dit zelf en hoe passen zij zich in de loop der tijd aan?
In dit artikel gaan we in op die ervaringen vanuit een procesgericht perspectief. Door dit proces beter te begrijpen, kun je als professional gerichter inspelen op wat iemand nodig heeft om staande te blijven na een verlies. Het helpt je om signalen beter te herkennen en ondersteuning te bieden die écht aansluit bij de persoonlijke situatie en het tempo van de ander.
Methode
Dit artikel is gebaseerd op één casus, waarin de persoonlijke ervaringen van één persoon diepgaand zijn onderzocht. Deze methode biedt de mogelijkheid om complexe ervaringen zoals verlies en veerkracht gedetailleerd te verkennen. De studie laat zien hoe iemand door de jaren heen betekenis blijft geven aan verlies, hoe verlies onderdeel blijft van het leven, en hoe veerkracht zich als dynamisch proces ontvouwt. Zo krijgen we een rijk inzicht in de langdurige impact van verlies en in de mechanismen die veerkracht kunnen versterken of juist belemmeren.
De geïnterviewde persoon is Bas (76). De interviews met Bas vonden plaats dertig jaar na het overlijden van zijn echtgenote Elly. Beide namen zijn pseudoniemen ter bescherming van de anonimiteit.
Bas werd vier keer geïnterviewd in zijn eigen huis, een voor hem veilige en vertrouwde omgeving. De interviews volgden een gestructureerde opzet, maar boden tegelijkertijd ruimte om vrij over zijn ervaringen te spreken.
Alle gesprekken werden opgenomen, uitgeschreven en geanalyseerd volgens de Interpretative Phenomenological Analysis (IPA) methode, die zich richt op hoe mensen hun eigen ervaringen begrijpen. Bij de analyse stonden de ervaringen van Bas en zijn interpretatie daarvan centraal.
Bas en Elly
periode na het overlijden van elly
Elly’s overlijden was plotseling. Ze kreeg pijn, werd opgenomen in het ziekenhuis en overleed kort daarna. Bas kon het nauwelijks bevatten; het voelde alsof hij in een film zat. Hij verwachtte dat het hem zou overweldigen, maar hij functioneerde op de automatische piloot: eten, slapen en regelen wat nodig was.
Toen Elly ziek was huilde ze niet in het bijzijn van anderen, terwijl Bas zich alleen terugtrok om te huilen, in de auto of in bed. Hij wilde niet dat zij hem zag huilen terwijl zij zo kalm was en wilde geen medelijden van zijn omgeving. Hij had veel bewondering voor de manier waarop Elly met haar situatie omging. Ze dacht alles tot in detail door en gaf advies over wat er na haar dood moest gebeuren. Ze vroeg Bas om bloemen in huis te halen en de kerstboom op te zetten. Ook vroeg ze haar familie om hem niet te veroordelen als hij snel na haar overlijden een nieuwe relatie zou krijgen. Haar laatste woorden hadden een grote invloed op Bas, en doen dat nog steeds.
Bas bewaart daarnaast positieve herinneringen aan de periode in het ziekenhuis. Er waren momenten dat Elly, mooi opgemaakt, in bed zat terwijl de zon naar binnen scheen en familie samenkwam voor gewone gesprekken. Zorgverleners toonden bijzondere steun, zoals een verpleegkundige die vrijwillig Elly’s haar knipte en een broeder die een lied voor haar zong. Die kleine gebaren gaven Bas even het gevoel dat de situatie normaal was, ook al wist hij dat alles snel voorbij zou zijn.
De impact van het overlijden was tweeslachtig. Voor Bas was het de eerste keer dat hij iemand zag sterven. Hij herinnert zich scherp het moment waarop Elly haar laatste adem uitblies. Toen hij vroeg of ze was overleden, zei de aanwezige verpleegkundige niets, maar glimlachte zachtjes. Dat vond hij geruststellend. Kort daarna keerde Bas terug naar haar kamer op aanraden van familie. Hij zag hoe Elly’s uiterlijk was veranderd en voelde zich ongemakkelijk in de kale ruimte die niet langer ‘haar’ kamer was. Hij raakte alleen haar haar aan, bang om haar koude huid te voelen.
Bij de crematie voelde Bas even dat Elly er weer was. Ze was mooi opgemaakt en omringd door bloemen. De speeches van familie en vrienden bevestigden haar persoonlijkheid: positief, vriendelijk en herkenbaar aan haar koffie en sigaretten. Bas had zijn eigen speech al geschreven toen Elly nog leefde, iets wat hij emotioneel en vreemd vond, maar wat voor hem absoluut noodzakelijk was. Hij wilde dat anderen wisten hoeveel zij voor hem betekende.
In de periode na de crematie had Bas het moeilijk. Hij voelde zich verloren en dacht dat hij nu alles alleen moest doen. In de eerste weken dronk hij veel alcohol en voelde hij boosheid over de situatie. Hij luisterde naar de muziek van de crematie en riep Elly’s naam uit frustratie. Op momenten had hij zelfs de gedachte dat als iemand hem een pil had gegeven om haar weer te zien, hij het misschien overwogen had. Maar hij besefte dat Elly dit nooit gewild zou hebben, en dat hij verantwoordelijkheid had voor hun kind.
Vroeg weduwschap
Na deze moeilijke periode hield Bas zich bewust bezig om afleiding te zoeken. Hij zorgde voor het huis en de tuin, zoals hij Elly had beloofd, en keerde snel terug naar zijn werk. Zijn collega’s toonden begrip; als hij ineens het gevoel kreeg dat hij naar Elly’s graf moest, kon hij zonder uitleg even weggaan. In het weekend vond hij het lastig om alleen te zijn en zocht hij naar activiteiten om niet thuis te hoeven zitten.
Bas bleef deelnemen aan sociale activiteiten, ondanks dat het soms zwaar was. Hij merkte dat hij sneller geïrriteerd was en de woorden van anderen zorgvuldig afwoog. Als ze verkeerd vielen, dan vielen ze ook echt verkeerd.
Toch waardeerde hij de steun van zijn omgeving. Een buurvrouw schreef een gedicht over hem en Elly, en op de eerste sterfdag kreeg hij een kaart van een lokale slager. Dit raakte hem, omdat het een klant was en geen goede vriend. Sindsdien sturen ze elk jaar kerstkaarten naar elkaar, zelfs nu de slager is overleden en Bas het contact met diens vrouw onderhoudt.
Langzaam begon Bas te accepteren dat het leven doorgaat, of je dat nu wilt of niet. Hij wist dat hij verder moest, ook voor zijn kind Robin. In eerste instantie was hij beschermend over Elly’s spullen, maar met de tijd veranderde dat ook. Hij gaf veel van haar bezittingen aan goede doelen en merkte dat bepaalde voorwerpen hun betekenis verloren. Haar stoel, die lang onaangeraakt bleef, voelde niet meer speciaal nadat iemand anders erop had gezeten.
Later in het weduwschap
Elly blijft aanwezig in Bas’ leven. Hij denkt dagelijks aan haar, maar staat er niet te lang bij stil. Haar wijze raad over piekeren blijft hem helpen. Op de datum van haar crematie kijkt hij elk jaar naar de opname van de dienst en huilt even. Hij vindt het belangrijk dat anderen over haar blijven praten, want zolang dat gebeurt, voelt het alsof ze niet echt weg is. De naam van zijn eerste kleinkind is Elly, iets wat hij erg fijn vindt
Elly heeft ook invloed gehad op de relaties die Bas na haar dood had. Haar woorden over het vinden van een nieuwe partner gaven hem houvast in het omgaan met zijn schuldgevoel. Zijn partners wisten dat Elly belangrijk voor hem was en accepteerden dat hij nog vaak aan haar dacht. Toch besloot Bas nooit meer te trouwen. Voor hem blijft Elly zijn enige vrouw. Hij en zijn huidige partner respecteren dit wederzijds, omdat zij hetzelfde voelt over haar overleden echtgenoot.
De band tussen Bas en Robin werd na Elly’s overlijden sterker. Waar Elly eerst Robins beste vriendin was, zijn Bas en Robin nu naar elkaar toegegroeid. Ze delen veel en hebben zelfs stevige discussies, wat Bas als waardevol beschouwt. Robin en zijn relaties na Elly brachten opnieuw licht in zijn leven.
Het graf van Elly is een belangrijke plek voor Bas. Hij bezoekt het wekelijks, zowel in moeilijke als gelukkige momenten. Hij praat daar met haar en vindt troost. Soms steekt hij kaarsen aan, omdat Elly bang was in het donker. Hij ervaart de begraafplaats als een vertrouwde omgeving waar hij graag komt. Het is voor hem een veilige plek. Hij heeft al geregeld dat hij later bij Elly begraven zal worden met de tekst "Samen weer" op de steen.
Hoewel Bas zich niet als spiritueel beschouwt, spreekt hij soms in zijn hoofd met Elly en richt hij zich in frustratie tot een god waarin hij niet gelooft. Dit voelt tegenstrijdig, maar geeft hem rust. Een gesprek met een dominee hielp hem beseffen dat geloof persoonlijk is en dat hij mag geloven op zijn eigen manier.
Met de jaren is Bas emotioneler geworden. Hij maakt zich meer zorgen over Robin en zijn kleinkinderen en mist Elly in moeilijke momenten. Soms verlangt hij ernaar om haar nog één keer te zien, net zoals hij dat bij zijn moeder had. Hoewel de scherpe randen van het verlies zijn verzacht, blijven golven van verdriet komen en gaan.
Soms wordt hij overvallen door emoties, bijvoorbeeld als hij vrouwen van Elly’s leeftijd ziet en zich afvraagt wat had kunnen zijn. Belangrijke gebeurtenissen zoals Robins bruiloft of de geboorte van kleinkinderen roepen gemengde gevoelens op.
Toch kijkt Bas nu met meer vreugde terug op zijn tijd met Elly dan met verdriet over haar verlies. Hij sloot de interviews af met de hoop dat duidelijk is wat zij voor hem betekende, hoeveel hij van haar hield – en nog steeds houdt.
DISCUSSIE
Dit onderzoek biedt een diepgaand inzicht in hoe veerkracht zich door de tijd heen ontwikkelt. Door Bas’ ervaring met het verlies van zijn vrouw Elly over een periode van dertig jaar te volgen, wordt duidelijk hoe hij omging met tegenslag, welke gevolgen dit had en welke steunbronnen hem hielpen om verder te gaan.
Het verhaal van Bas laat zien dat tegenslag zich op veel verschillende manieren kan voordoen. Het gaat daarbij niet alleen om de grote, ingrijpende gebeurtenis van Elly’s overlijden, maar ook om alledaagse momenten waarin het verlies voelbaar werd. Zo ervoer hij bijvoorbeeld gemengde gevoelens bij fijne momenten in het ziekenhuis toen Elly stervende was, had hij moeite met sociale activiteiten na haar overlijden en kon hij zich moeilijk concentreren op zijn werk. Later kreeg hij daarnaast te maken met schuldgevoelens toen hij nieuwe relaties aanging, onverwachte golven van verdriet en een toegenomen emotionele gevoeligheid naarmate hij ouder werd.
De gevolgen van tegenslag veranderen in de loop van de tijd en zijn nooit volledig positief of negatief. In de eerste weken na Elly’s overlijden had Bas het zwaar bijvoorbeeld. Hij voelde zich verloren, dronk veel en had beangstigende gedachten. Toch bevatten deze moeilijke momenten ook al de eerste signalen van herstel.
Hij besefte dat hij zo niet door kon gaan en dat hij verantwoordelijkheid had voor zijn kind. Dit hielp hem om langzaamaan zijn leven weer op te pakken. Hij keerde terug naar zijn werk, bleef deelnemen aan sociale activiteiten, kreeg een hechtere band met zijn kind en vond uiteindelijk ook nieuwe relaties. Toch bleef er altijd een zekere pijn en eenzaamheid aanwezig rondom Elly’s dood, zelfs dertig jaar later wanneer hij plotseling weer overspoeld wordt door verdriet of boosheid.
Wat Bas hielp om met tegenslagen om te gaan, verschilde per situatie. Zijn openheid over Elly hielp hem in nieuwe relaties en in gesprekken met dominees. Zijn sociale netwerk speelde een belangrijke rol: collega’s steunden hem toen hij weer aan het werk ging, zorgpersoneel toonde betrokkenheid in het ziekenhuis, de slager stuurde hem een kaart op de eerste sterfdag van Elly en het contact met anderen op de begraafplaats gaf hem een gevoel van verbondenheid. Deze hulpbronnen waren niet altijd gemakkelijk om te benutten. Bas voelde zich soms ongemakkelijk bij sociale activiteiten na het overlijden van Elly en was bijvoorbeeld extra gevoelig voor de woorden van anderen. Dit laat zien dat het toepassen ervan om positieve uitkomsten te bereiken niet altijd eenvoudig is, maar vaak een onzeker en tegenstrijdig proces kan zijn.
Daarnaast ervaart Bas duidelijk ook na haar overlijden een ondersteunende band met Elly. Hij benadrukt dat Elly “nooit uit zijn leven zal verdwijnen, ook al is ze er niet meer”, en put hier nog steeds inspiratie en troost uit, wat aansluit bij de theorie van voortdurende verbondenheid.
De rol van tijd in veerkracht komt duidelijk naar voren in het verhaal van Bas. Verschillende levensgebeurtenissen, zoals de ziekenhuisperiode, het overlijden van Elly, het weduwschap en het ouder worden, dienen als duidelijke tijdmarkeringen. Ze maken zichtbaar hoe verschillende aspecten van veerkracht zich gedurende een periode van dertig jaar als een dynamisch proces ontwikkelen. Bijvoorbeeld, sommige betekenisgevende rituelen veranderden gedurende deze fasen, zoals Bas’ band met persoonlijke spullen, terwijl andere juist constant bleven, zoals het wekelijks bezoeken van haar graf.
Dit onderzoek laat zien dat veerkracht niet betekent dat iemand terugkeert naar hoe het was vóór een ingrijpend verlies, maar dat het een proces is van voortdurende aanpassing en verandering. Bas vond steeds opnieuw manieren om verder te gaan, stabiliseerde, leerde en ontwikkelde gewoontes en rituelen die hem hielpen om zich aan nieuwe situaties aan te passen. Zijn verhaal illustreert hoe iemand kan doorgroeien na een groot verlies, zonder dat het verdriet ooit helemaal verdwijnt.
coNCLUSIE
Dit onderzoek verrijkt de bestaande kennis over veerkracht bij ouderen door vanuit een procesgerichte benadering inzichtelijk te maken hoe veerkracht zich bij één persoon ontwikkelt na het verlies van een partner.
De tegenslagen die Bas ervaart variëren van ingrijpende gebeurtenissen tot alledaagse situaties, en de gevolgen daarvan lopen uiteen van positief tot negatief. Zijn verhaal laat zien hoe deze verschillende tegenslagen en gevolgen steeds met elkaar verweven zijn en elkaar in de loop van de tijd beïnvloeden.
De manier waarop Bas omgaat met tegenslagen en hulpbronnen inzet, laat zien dat het kan gaan om een uitdagend en hobbelig proces — een proces van “bouncing forward” (vooruit stuiteren).
Hoewel Bas erin geslaagd is om het verlies van zijn partner in zijn leven te verweven, lukt dit niet altijd, vooral niet als het verdriet chronisch of gecompliceerd wordt.
Het publiceren van diverse persoonlijke verhalen kan helpen om veerkracht beter te begrijpen vanuit het proces-perspectief, zodat hulp en ondersteuning beter aansluiten bij echte ervaringen. Zulke verhalen kunnen daarnaast bijdragen aan vergelijkend onderzoek en grotere studies naar veerkracht als dynamisch proces.
GROTE DANK
We bedanken Bas voor het delen van zijn verhaal, waarmee hij dit onderzoek mogelijk heeft gemaakt. Ook zijn we de organisatie dankbaar die ons met hem in contact bracht.
FINANCIER
Dit onderzoek werd gefinancierd door ZonMw, de Nederlandse Organisatie voor Gezondheidsonderzoek en Zorginnovatie, onder de subsidie ‘Complexiteit omarmen en veerkracht versterken’
Klik op de namen om meer over de auteurs te lezen op LinkedIn:
@Chloe, @Alistair, @Rob, @Anja
@Chloe, @Alistair, @Rob, @Anja
E-mail me: